У інтэрв'ю «Люстэрку» галоўны дарадца Святланы Ціханоўскай Франак Вячорка заявіў, што праект пашпарта Новай Беларусі не прасоўваўся паўтара года, бо ім займаўся Валерый Кавалеўскі. Сам палітык не згодны са словамі Вячоркі. Ён распавёў сваю версію падзеяў, растлумачыў, чаму амбіцыйны праект спыніўся і ці ёсць перспектывы, што ён стане паўнавартасным пасведчаннем асобы. А таксама падзяліўся меркаваннем наконт ідэі адмовіцца ад пашпарта, калі Лукашэнка верне магчымасць атрымліваць дакументы ў консульствах за мяжой.
Валерый Кавалеўскі, 49 гадоў. Былы беларускі дыпламат, працаваў у МЗС з 1998 года. Быў часовым павераным у справах Беларусі ў ЗША ў 2002 годзе. Сышоў з дыпламатычнай службы ў 2006 годзе ў знак нязгоды з трэцім прэзідэнцкім тэрмінам Аляксандра Лукашэнкі. Працаваў у прыватных кампаніях, у тым ліку ў Regula. Падчас прэзідэнцкіх выбараў 2010 года падтрымліваў Андрэя Саннікава (жонка Кавалеўскага была адвакаткай палітыка). Пазней яго затрымалі, ён правёў 12 сутак у ІЧУ на Акрэсціна і тры — у СІЗА КДБ. У 2012 годзе разам з сям’ёй з’ехаў у ЗША, дзе працаваў у Сусветным банку. У 2020 годзе вярнуўся ў Беларусь, удзельнічаў у мірных пратэстах, на адным з іх яго затрымлівалі. Пазней далучыўся да каманды Святланы Ціханоўскай і стаў дарадцам па міжнародных пытаннях. З 2023 года — прадстаўнік па міжнародных справах Аб’яднанага пераходнага кабінета. Курыраваў праект пашпарта Новай Беларусі. Падаў у адстаўку ў чэрвені 2024 года.
«Нам было сказана, што Еўракамісія пагодзіцца разгледзець магчымасць падтрымкі»
— Калі вы пачалі займацца праектам пашпарта Новай Беларусі?
— Да каманды Ціханоўскай я далучыўся ў снежні 2020 года. Ужо тады былі пэўныя сігналы, што ў беларусаў за мяжой пачынаюцца праблемы з атрыманнем дакументаў. Таму ў пачатку 2021 года мы сталі шчыльна вывучаць пытанне магчымасці выдаваць свой пашпарт. Першы этап заняў каля 20 месяцаў.
Цягам гэтага часу праходзілі досыць істотныя кансультацыі. У пачатку 2022-га ў Мюнхене мы ўпершыню сустрэліся з камісарам Еўрапейскай камісіі па ўнутраных справах Ільвай Юхансан. Дамовіліся пра экспертныя кансультацыі, каб абмяркоўваць пытанне легалізацыі беларусаў, якія былі вымушаныя з’ехаць з краіны.
Да канца 2022-га адбылося некалькі раўндаў такіх кансультацыяў. Нам было сказана, што калі мы атрымаем пашпартны код ад трэцяй краіны, якая падзеліцца ім з намі, то Еўракамісія пагодзіцца разгледзець магчымасць падтрымкі. Гэта не было абавязаннем, хутчэй, асцярожнай пазіцыяй. Тым не менш вельмі выразнай у тым сэнсе, што ў праекта ёсць перспектыва.
— Ці былі на той момант дамоўленасці, з якой менавіта краінай?
— Не магу агучваць яе назву, але скажу, што адна краіна была вельмі блізкая да гэтага рашэння. Аднак ў ёй змянілася ўлада, прыйшлі іншыя людзі, адказныя за гэтую тэматыку, і пытанне паступова пачало зажоўвацца.
Гэта не такая простая задача: немагчыма проста даць дазвол на выкарыстанне кода. Усё ж дакументы з ім будуць выкарыстоўвацца людзьмі для падарожжаў і іншых мэтаў. То-бок краіна мусіла адказваць за пэўныя моманты пры выкарыстанні дакумента.
Таму і была насцярожанасць, ніхто не спяшаўся з адказам. У канцы 2023 года я наведаў гэтую краіну для палітычных кансультацый. Пасля іх стала відавочна, што яна не зможа падтрымаць наш праект і перадаць свой код.
— Але ж у жніўні 2023 года на канферэнцыі «Новая Беларусь» адбылася прэзентацыя праекта. Чаму вы вырашылі правесці яе? Бо ж не было дакладных дамоўленасцяў аб прызнанні на той момант.
— Цяпер я лічу, што варта было весці гэты праект далей непублічна. Але ў 2023 годзе мы ўжо зрабілі шмат. Быў распрацаваны дызайн пашпарта, праведзеныя кансультацыі з экспертамі, якія пацвердзілі, што дакумент адпавядае стандартам Міжнароднай арганізацыі грамадзянскай авіяцыі. То-бок быў даволі сур’ёзны прагрэс. Пасля прэзентацыі на канферэнцыі «Новая Беларусь — 2023» пачаўся этап падрыхтоўкі гэтага праекта. Мы выйшлі на ўзровень падрыхтоўкі рэальнага прадукта, таму было б складана хаваць гэтую інфармацыю. Трэба было разгортваць орган выдачы, рэгістраваць юрыдычную асобу.
— На той момант у вас былі нейкія ацэнкі, калі можа адбыцца прызнанне пашпарта і беларусы змогуць ім карыстацца як дакументам?
— Не, такіх ацэнак не было. Рабіць іх тады было б вельмі заўчасна і смела. Былі папярэднія размовы наконт прызнання. Але не давалася ніякіх абяцанняў. У нас не было ні органа выдачы, ні самой сістэмы, ні разумення, ні штата. Фактычна нулявая пазіцыя. Унутры каманды мы маглі абмяркоўваць тэрміны, але рабіць гэта публічна было б няправільна.
— У вас не было прадчування, што ў выніку пашпарт Новай Беларусі будзе сувенірам, а не дакументам для падарожжаў ці пацверджання асобы?
— Не. Мы мелі ўпэўненасць, што зможам давесці справу да слушнага выніку. У камунікацыях я заўсёды падкрэсліваў, што праект вельмі рызыкоўны, што мы не можам гарантаваць стопрацэнтную верагоднасць поспеху і міжнароднага прызнання. Але тым не менш мы ўзяліся за справу і нам трэба было ісці наперад. Але ацаніць дакладную верагоднасць поспеху было складана.
«Ніколі не бачыў дакументацыі»
— У вас было разуменне, колькі грошай трэба для для старту?
— Паводле маіх прыкідак, каб запусціць працэс — прыкладна паўмільёна еўра. Гэта закупка матэрыялаў, офіс, найманне каманды, арганізацыя працоўных месцаў для прыёму заяўнікаў. У нас была ідэя стварэння мабільных камандаў, якія б прыязджалі ў краіны і гарады, дзе жывуць беларусы, каб ім не давялося ехаць у Вільнюс.
Мы задумваліся над правядзеннем краўдфандынгавай кампаніі, каб сабраць сродкі для першага этапу. Гэтых грошай мусіла хапіць на год-паўтара. Але пасля праект меўся выйсці на самаакупнасць. Людзі плацілі б за атрыманне дакумента, і гэтыя грошы меліся стаць палівам для арганізацыі.
— Калі на першы этап было трэба паўмільёна еўра, то ці можаце ацаніць, у колькі пашпартны праект абышоўся б сёння?
— Не, не магу. Я ведаю, якія грошы былі выдаткаваныя на закупку матэрыялаў (Кавалеўскі адмовіўся назваць дакладную суму, спаслаўшыся на пагадненне пра канфідэнцыяльнасць. — Заўв. рэд.). Ніякіх дадатковых выдаткаў, прынамсі на маю дзейнасць, не было. Шмат рабілася валанцёрскімі намаганнямі. На распрацоўку пашпарта я знайшоў невялікі грант — 5000 даляраў ад прыватнай асобы, якія я перадаў у Геральдычную раду.
Ужо пад канец сваёй працы па праекце я атрымаў яшчэ невялікую дапамогу — 10 000 даляраў — ад прыватнага донара на адкрыццё органа выдачы. Але гэтымі сродкамі не паспеў скарыстацца, яны засталіся ў АПК. Усё, больш ніякіх дадатковых грошай не было. Праз мяне асабіста не праходзіла ніякіх рэсурсаў з дапамогі, атрыманай на стварэнне органа выдачы.
— Пад якія ўмовы прыватныя фундатары давалі грошы?
— Умоваў не было. Грошы далі прыватныя асобы, якім падабаўся праект, і яны хацелі яго падтрымаць.
— А якімі былі ўмовы інстуцыянальных донараў — фондаў?
— Яны былі ў грантавым пагадненні, якога я не бачыў. Я рыхтаваў толькі абгрунтаванне праекта, у якім тлумачыў, чаму ён важны. Таксама падбіваў лічбы, але не дакладны бюджэт. Аднак я не магу сцвярджаць, што нейкія ўмовы існавалі. У прынцыпе, у такім пагадненні можа быць напісана, якая сума выдзяляецца і на якія мэты. То-бок гэта абазначэнне дамоўленасці, што грошы могуць быць патрачаны пэўным чынам.
— Але паўмільёна еўра былі атрыманыя?
— Не ведаю. Я ніколі не бачыў дакументацыі па дапамозе, атрыманай на рэалізацыю праекта. Мне ў гэтым адмовілі і Святлана Ціханоўская, і Франак Вячорка. Таму я не ведаю ні пра тое, якія сумы прыйшлі, ні пра тое, на якія мэты. Гэта мусіць прапісвацца ў дакументах, а яны да мяне не дайшлі.
— Краўдфандынг вы не запусцілі, былі толькі ахвяраванні на 15 тыс. даляраў. Але праект развіваўся. Дзе знайшлі сродкі?
— Я на гэтае пытанне не магу адказаць, бо падпісаў NDA (пагадненне пра нераспаўсюд. — Заўв. рэд.). Магчыма, Офіс Ціханоўскай захоча гэта зрабіць. Але сапраўды, грошы знайшліся. Я ўдзельнічаў у першых сустрэчах з донарам, рыхтаваў дакументацыю, абгрунтаванне.
Але пасля, калі сродкі ўжо прыйшлі, я не ведаў ні лічбаў, ні ўмоваў іх выдзялення. Не бачыў ні дакументацыі, ні дамоваў — нічога. Святлана і Франак мне разоў пяць адмовілі ў тым, каб я паглядзеў гэтую дакументацыю. Калі я казаў, што мне патрэбныя грошы для таго, каб наняць дырэктара органа выдачы, мне казалі: у нас на гэта сродкаў няма.
Без дырэктара было немагчыма арганізаваць краўдфандынг. Бо для гэтага трэба мець юрыдычную асобу, у якой быў бы кіраўнік, які можа адкрыць рахункі ў банку. Тады б ужо разам з гэтым дырэктарам прыходзілі да людзей і казалі: паглядзіце, што мы зрабілі і як, у нас прагрэс, цяпер нам патрэбная вашая падтрымка.
«Кандыдатуру пачалі даволі сур’ёзна тапіць»
— Як вы шукалі дырэктара, якія былі кандыдаты?
— Вось тут быў даволі сур’ёзны затык. Тыя кандыдатуры, якія былі побач, не падыходзілі. Я пайшоў шукаць далей і далей. Былі неблагія кандыдаты з розных краін. На жаль, не атрымалася праз розныя чыннікі. У большасці не было зацікаўленасці, бо трэба было пераязджаць у Вільнюс.
Урэшце я знайшоў чалавека са Швейцарыі, які быў зацікаўлены ў тым, каб працаваць над гэтым праектам. Але тут ужо паўстала пытанне заробку, бо ён досыць дарагі спецыяліст. Але ён дарагі з пункту гледжання НДА (недзяржаўных арганізацый. — Заўв. рэд.), а для пашпартнай індустрыі прасіў абсалютна адэкватныя грошы.
— Назавеце суму?
— Гэта было б няправільна з майго боку. Але яшчэ раз падкрэслю, што для спецыяліста такога ўзроўню, які валодае ведамі і сувязямі ў пашпартнай індустрыі, сума была цалкам адэкватная.
У камандзе былі цяжкія размовы пра тое, ці можам мы сабе яго дазволіць, ці варты ён гэтага, ці ўсё ён ведае. Карацей, паводле маіх назіранняў, кандыдатуру пачалі даволі сур’ёзна тапіць. Гэта выглядала сабатажам з боку людзей, якія працавалі разам з Франакам.
Праз тры месяцы перамоваў гэты кандыдат са Швейцырыі адмовіўся ад супрацы, сказаў, што больш не можа траціць час. Тым больш што ён паказваў нейкія напрацоўкі, матэрыялы, даваў парады — фактычна нейкі кавалак працы выканаў. Але ў яго ўжо пачалася фрустрацыя, і ён адмовіўся.
Я быў паміж двума агнямі. Трэба было стрымліваць недавер і скепсіс, якія нарасталі. Я не ведаў дакладна ўсіх людзей, што ў той час былі побач са Святланай і давалі ёй парады. Не ведаў, ці мелі яны допуск, які іх статус, яны не былі фармальнай часткай каманды. Тым не менш іх слова станавілася больш уплывовым, чым маё.
— Але ў вас усё ж атрымалася зарэгістраваць юрыдычную асобу і заключыць кантракт з літоўскай кампаніяй «Гарсу Пасауліс» (Garsų pasaulis).
— Гэта быў кантракт менавіта на пастаўку матэрыялаў, яго мы падпісалі ў лістападзе 2023 года. «Гарсу Пасауліс» дапамагала замаўляць гэтыя матэрыялы. Яны ўзялі на сябе гэтую функцыю і вельмі нам дапамаглі. Але што да далейшых адносінаў, якія датычылі цаны дакументаў, умоваў і гэтак далей, то гэтыя пытанні вырашаліся пазней, калі справа дайшла да вытворчасці ўзораў. Гэта ўжо было без мяне.
— Расследаванне пра сувязі «Гарсу Пасауліс» з людзьмі Лукашэнкі выйшла, калі вы яшчэ былі ў Кабінеце і займаліся пашпартным праектам.
— Так, я яшчэ быў у Кабінеце. Гэтае расследаванне было вельмі прыкрым. На маю думку, яно не зрабіла нічога добрага, бо «Гарсу Пасауліс» паводзіла сябе з намі досыць адказна. Гэтая кампанія вельмі дапамагла ў тэхнічнай частцы, распрацоўцы дызайну дакумента, прывядзення яго ў адпаведнасць з міжнароднымі нормамі.
«У мяне не было паўнамоцтваў, каб карыстацца рэсурсамі і прымаць рашэнні»
— Што вы рабілі, калі кіраўніцтва адхіліла прапанаваную вамі кандыдатуру дырэктара органа выдачы?
— Адносіны з гэтым чалавекам у нас доўжыліся тры месяцы — ад сакавіка да чэрвеня 2024-га. Увесь гэты час я шукаў варыянты, якія б дазволілі інтэграваць яго ў гэтую працу. Але яго пачалі блакаваць і ставіць пад сумнеў кваліфікацыю людзі, якія нічога не разумеюць у пашпартным бізнесе.
У мяне склалася ўражанне, што была нейкая замова на гэтага чалавека. Я прапанаваў розныя варыянты. Напрыклад, каб ён не быў самым галоўным дырэктарам, а адказваў толькі за тэхнічную частку. Але мае прапановы не спрацавалі.
Тады я звярнуўся да апошняга варыянта, які меў: скіраваў Святлане прапанову перанесці гэты праект з Вільнюса ў Варшаву. На той момант «Гарсу Пасауліс» ужо была ў даволі складанай сітуацыі. Мы больш не маглі разлічваць на яе як на партнёра, дзеля якога варта было заснаваць орган выдачы ў Вільнюсе — бліжэй да вытворцы пашпартоў.
Праект моцна буксаваў праз гэта і праз тое, што не зацвердзілі дырэктара. Таму я прапанаваў перанос у Варшаву. Але з умовай, што ў мяне будуць паўнамоцтвы на прыняцце рашэнняў і размеркаванне сродкаў для пачатку працы. Абодва гэтыя інструменты заставаліся ў руках Офіса Ціханоўскай.
Я ж быў чалавекам, які вядзе палітычныя і тэхнічныя кансультацыі па праекце, шукае кандыдатаў, выпрацоўвае алгарытмы прызнання дакумента. Таксама — публічнай асобай, часта выходзіў да СМІ і расказаў пра тое, які ёсць прагрэс, ці ўзнікаюць праблемы.
Але разам з тым у мяне не было рэальных паўнамоцтваў для таго, каб карыстацца рэсурсамі і прымаць рашэнні аб тым, як праект будзе выглядаць. Таму я зрабіў гэтую прапанову Святлане. Сказаў, што гатовы ўзяць на сябе павышаныя абавязкі. Але пры ўмове, што змагу ўсё ж вярнуць кантроль над тым, як развіваць праект. Святлана фактычна мне адмовіла.
Святлана параіла мне сысці з Кабінета і стаць кіраўніком органа выдачы. Я адмовіўся, бо гэта не мая спецыяльнасць. Мая задача па вызначэнні была ў тым, каб дамагацца міжнароднага прызнання. Святлана адхіліла маю прапанову, і ідэя памерла.
— Вы прапанавалі Варшаву таму, што жывяце ў гэтым горадзе, ці ўжо разумелі, што пашпарт у Літве сутыкнецца з супрацьдзеяннем на палітычным узроўні?
— Тут комплекс прычынаў. Вільнюс быў выбраны месцам размяшчэння органа выдачы таму, што ў Літве знаходзілася «Гарсу Пасауліс» — важны партнёр пашпартнага праекта. Калі гэтая прывязка страцілася, то размяшчацца стала магчыма дзе заўгодна. Гэта можа быць Польшча, Люксембург, Чэхія — няважна.
Так, я знаходзіўся ў Варшаве, і паколькі іншых кандыдатаў на функцыю дырэктара ў той момант не было, прапанаваў сябе. Але менавіта на кароткі час, да моманту, пакуль мы не запусцім орган і ў ім не ўсталююцца ўнутраныя працэсы. Тэхнічныя супрацоўнікі мусілі весці асноўную дзейнасць.
Я не хацеў, каб праект заставаўся ў маіх руках, для мяне гэта была дадатковая і няпрофільная нагрузка. Але я бачыў, што на той момант гэта адзіны варыянт, які я мог прапанаваць і рэалізаваць.
— Якія былі аргументы Ціханоўскай, калі яна адмовіла вам у гэтай прапанове?
— Іх было шмат. З майго боку было б няправільна пераказваць. Але ўсё гэта у мяне ёсць у пісьмовым выглядзе. Па суме адказаў мая прапанова была адхіленая. Адзінае, што магу сказаць: Святлана прапанавала мне сысці з Кабінета і заняцца гэтай справай.
— Вы адмовіліся, хоць раней казалі, што былі гатовыя ўзначаліць орган выдачы.
— Не, толькі намінальна. У мяне было б права подпісу, каб адкрыць рахункі і падпісваць нейкія рашэнні. Я быў гатовы стаць часовым кіраўніком органа выдачы, але з тым разуменнем, што сапраўдную працу будуць выконваць тэхнічныя спецыялісты, якія разумеюць гэты бізнес, ведаюць, што трэба рабіць. Але гэта не мусіла працягвацца доўга. Святлана да гэта паставіцца са скепсісам. Яна настойвала на тым, што фінансавы кантроль мусіць быць у іншых людзей. Я не бачыў сэнсу справаздачыцца ці ўзгадняць свае дзеянні з людзьмі, якія сядзяць у Вільнюсе і не маюць ніякага дачынення да пашпартнага праекта.
«Я гэта прыдумаў і сфармуляваў!»
— Вы ўжо не ўпершыню згадваеце «нейкіх людзей». Хто яны?
— Гэта людзі з Офіса Святланы Ціханоўскай, якія блізкія да яе і Франака.
— Адмова Ціханоўскай перавесці праект у Польшчу была асноўнай прычынай вашай адстаўкі з Кабінета?
— Гэта была мая нязгода з тым, якія акцэнты ў стратэгіі мае Святлана Ціханоўская. Мяне заўсёды засмучаў дысбаланс паміж міжнароднай і ўнутранай працай. Я перакананы, што перамены ў Беларусі прыйдуць ад беларусаў, не ад замежнікаў. Яны могуць выконваць толькі дапаможную ролю, але не весці гэты працэс. Таму прыярытэтную ўвагу трэба было заўсёды аддаваць беларусам: як выбудоўваць гэты рух, дапамагаць вырашаць праблемныя пытанні.
Для гэтага патрэбныя час і ўвага. Калі ты 80% працоўнага часу знаходзішся ў замежных паездках, немагчыма разлічваць на тое, што ад гэтага будзе нейкі станоўчы эфект. У мяне была нязгода з тым, як прымаюцца рашэнні ў Офісе. Нягледзячы на тое, што я быў яго сузаснавальнікам, значная частка інфармацыі праходзіла міма мяне, многія рашэнні прымаліся без майго ўдзелу і нават ведама.
Прэс-сакратарка Святланы Ціханоўскай Ганна Красуліна пацвердзіла «Люстэрку», што з 2021 да 2023 года Валерый Кавалеўскі быў сузаснавальнікам зарэгістраванай у Літве юрыдычнай асобы VšĮ «Office of SviatlanaTsikhanouskaya».
— Ці працягвалі вы ўдзельнічаць у пашпартным праекце пасля адстаўкі з Кабінета?
— Так, я перадаў усю інфармацыю, веды, кантакты, якія ў мяне былі і маглі б дапамагаць. Былі і спецыяльныя брыфінгі для людзей з Кабінета і новага дырэктара, на якіх я выразна казаў, што даступны для таго, каб далей іх кансультаваць.
Пасля гэтых зваротаў стала менш, і яны перайшлі ў рэжым унутранай працы. Некалькі разоў да мяне прыходзілі па кантакты. Апошняя размова была некалькі тыдняў таму. Тады я і паўтарыў сваю ідэю пра тое, што можна было б гэты маштабны праект паставіць у залежнасць ад таго, ці адменіць Лукашэнка свой консульскі дэкрэт. Але гэта трэба было рабіць ціха.
— Вы згодныя з гэтай ідэяй?
— Не проста згодны, я гэта прыдумаў і сфармуляваў! Але ідэю не давялі да розуму так, як трэба. Усё, што агучваецца Офісам, у Мінску ўспрымаецца як негатыў. Любая ідэя не будзе прынятая, усё будзе рабіцца дакладна наадварот. Такія прапановы трэба агучваць праз міжнародных партнёраў — акуратна, ціха і не пакідаць сваіх адбіткаў пальцаў. Але Франак вырашыў засвяціцца ў гэтай тэме і паказаць, што ён усёмагутны.
— Вячорка агучыў гэта ў адказ на маё пытанне. Яно не было ініцыяванае ім.
— Франку не трэба было гэта рабіць. Не варта было гэтую ідэю выводзіць у публічную прастору — прынамсі ад свайго імені. Калі разлічваць на тое, што з гэтым штосьці можна зрабіць — гэта адна справа. Калі мэта проста пракукарэкаць — добра, можна гаварыць. Але тады не трэба казаць, што ў гэтага ёсць нейкае практычнае вымярэнне. Я дапускаю, што гэта было проста магчымасцю сказаць штосьці новае, незвычайнае. Але калі ты хочаш, каб гэта стала рэальнасцю, падыходзіць трэба зусім па-іншаму.
— Як вы ацэньваеце цяперашні стан праекта і перспектывы пашпарта як сапраўднага дакумента для беларусаў?
— Я б устрымаўся ад ацэнак, бо не так шмат ведаю пра тое, што робіцца ў самім праекце. Стварэнне пашпарта — вельмі складаная задача, яна ніколі не была простай. Думаю, цяпер трэба прызнаць, што момант сыходзіць. Акно магчымасцяў для прызнання зачыняецца ці становіцца вузейшым. Нават у найлепшыя часы гэта было вельмі складана зрабіць. Цяпер будзе яшчэ цяжэй. Але хто ведае — можа, сітуацыя складзецца так, што гэты праект будзе запатрабаваны. Але зноў жа, мне складана пра гэта разважаць, бо я амаль не маю інфармацыі.
